Göktürklerde devlet
Devletin İfade Edilişi
Gök Türklerde en yüksek siyasi teşekkülün il (devlet) olduğu Orhun Anıtları sayesinde gayet açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Yani, bugünkü anlamda devletin karşılığı olan il, aileden (oguş) başlayıp sırasıyla, aileler birliği (uruğ), boy (kabileler) birliği halkalarının en gelişmiş ve son şekli ko- numunda bulunduğu belirtilmektedir.
Gök Türk tarihinin başlangıcında devletin kuruluşunu anlatan Çince tarihi kaynak (Chou Shu 50. bölüm), devletin kağanı Bumın, o sırada tabi olduğu Juan-juan'ları (Moğolları) bozguna uğrattıktan sonra, devlet karşılığı olan “il" ile hükümdarlık unvanı “kağan”ı birlikte zikretmiştir (İl Kağan devletin hükümdarı). Başka bir ifade ile, artık bağımsız hâle gelinmiş, yani il (devlet) seviyesine yükselinmiştir. 552 yılında meydana gelen bu olaydan sonra ortada bir Gök Türk devleti söz konusudur. Ortada bir devlet mevcut olduğuna göre, kendine göre onun sistemi, bir teşkilatı, kurumları ve huku ku da olmalıdır.
İslâmiyet'ten önce ve sonra Orta Asya bozkır sahasında kurulmuş di- ğer Türk devletlerinde olduğu gibi, Gök Türk devleti de sosyal yapı açısından yukarıda belirttiğimiz birbirine bağlı sosyal halkalar zincirine sahipti. Sosyal yapının çekirdeğini aile meydana getiriyordu. Aileler birliğine "urug" (tek bir Tohum dan ürediklerine inananlar topluluğu) denilmesine rağmen, henüz bunun tam icra ettiği fonksiyonu anlaşılamamıştır.
Bir sonraki halka olan boy aileler ve uruglar birliği idi; boyların başında beyler bulunurdu. Bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara “ok” denirdi. Boyların da birliğine “bodun” denirdi ki, başında arazisinin genişliğine göre yabgu, şad, ilteber gibi idareciler vardı.
Bilindiği gibi, bir devletin yani, (il'in) bağımsız olabilmesi için bazı şart- lara sahip olması gerekmektedir. Bunlar siyasi istiklal, ülke, halk ve kanundur.
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl
Gök tanrının çocukları
Adlı kitabından derlenmiştir