SAVAŞLARLA GEÇEN BİR ÖMÜR: TOKTAMIŞ HAN

Hem Altın Orda hem de Orta Çağ Dünya tarihinde bıraktığı derin izlerle tarihimizin unutulmaz şahsiyetleri arasına girmeyi başarmış olan Toktamış Han, XIV-XV. yüzyılda içinden geçtiği Fetret Devri vesilesiyle Altın Orda Devleti’nin zor günler geçirdiği bir süreçte tahta geçmesine rağmen tahtta kaldığı on sekiz yıllık süre içerisinde Altın Orda Devleti’ni yeniden ayağa kaldırmış ve imparatorluğu eski şaşalı günlerine bir süreliğine de olsa geri döndürmeyi başarmıştır. Bu döneme damgasını vuran en önemli konu, Toktamış ve Timur arasında yaşanan mücadeledir. 

Altın Orda Devleti'nde 1357 yılında başlayan Fetret Devrini müteakiben 1358’de Doğu Deşt-i Kıpçak'ta Tuka Timur soyu iktidara gelir. Urus Han, Altın Orda'nın doğu kanadını tamamen kendi idaresi altına alarak yerel beylerden Altın Orda topraklarını birleştirmek için yardım talep eder. Fakat onun bu isteği Mangışlak hâkimi olan Toktamış Han'ın babası Tuy-Hoca Oğlan tarafından kabul görmeyince katledilir. Bu olay da Toktamış Han'ın, amcası Urus Han'dan kaçarak Timur'un yanına sığınmasına neden olur. İşte böyle bir siyasi atmosferde Toktamış Han, 1376 yılında tarih sahnesine çıkar. 1379 yılında Timur'un desteği ve yaptığı yardımlar sayesinde Doğu Deşt-i Kıpçak tahtına oturan Toktamış Han, 1380 yılında II. Kalka Savaşı’nda Mamay Mirza'yı da bozguna uğratarak Altın Orda'nın her iki kanadını tek bir devlet halinde birleştirir. Toktamış Han döneminde (1379-1397), Altın Orda Devleti yeniden kuvvetlenir ve son defa zirve dönemini yaşar. Ancak Toktamış Han'ın Timur'a karşı çıkması ve ona karşı savaş açması hem devleti hem de kendisi açısından adeta bir yıkımla sonuçlanır. Toktamış Han her ne kadar Altın Orda Devleti'ni toparlayan isim olarak anılsa da devleti Fetret dönemine iten de neticede yine kendisi olmuştur. 

Ülkesindeki siyasi birliği sağlayıp otoritesini tesis eden Toktamış Han, bütün ilgisini Rus topraklarına verdi. Ağustos 1382 yılında bazı knezliklerin de desteğini alarak Moskova'yı kuşattı. 

Başarı gösteremeyince hileye başvurarak para karşılığında kuşatmayı kaldıracağına dair söz vermesine rağmen sözünü tutmadı. 

Şehrin kapılarının açılması üzerine şehre saldırarak yerle bir etti. Moskova'da 24.000 kişinin öldürüldüğü söylenir.

Toktamış Han, Moskova seferinden büyük ganimetler elde ederek geri döndükten sonra 1383 yılında Timur'un hakimiyetine olan Harezm'e girerek kendi adına para bastırdı. Ardından Tebriz'e yöneldi ancak şehre giremedi. Burada da hileye başvurarak para karşılığında barış yapmayı kabul eder gibi görünerek şehre girdi ve Tebriz'i yağmaladı ve alimlerini başkent Saray'a gönderdi.

1387 yılında Keş'i yağmaladıktan sonra ertesi yıl Timur'un hakimiyetinde olan Sabran şehrini kuşattı ve Timur'un oğlu Ömer Şeyh Mirza'yı Otrar yakınlarında mağlup etti ve birçok şehir ve köyü yağmaladı. Buhara'yı alma girişimi başarısız oldu. Timur ile ilk kez 1391 yılının haziran ayında Kunduzca Nehri boyunda karşılaştı. Yapılan Kunduzca Muharebesi'ni Toktamış Han'ın ordusunu dağıtan Timur kazandı ve birçok ganimet elde etti. Toktamış Han yenilmesine rağmen Deşt-i Kıpçak hakimiyetini korudu.

15 Nisan 1395'te ikinci kez Terek Irmağı boyunda karşı karşıya geldiler. Yapılan savaşı yine Timur kazandı ve Toktamış Han'ın takip ederek Ükek'e ve ardından Moskova'ya giderek buraları yağmaladı. Timur ile olan mücadelesi Altın Orda Devleti'nin yıkılmasına ortam hazırlamıştır.

Timur'un çekilmesinden sonra Toktamış Han 1396'da Kefe'ye hâkim olduysa da Emîr Edigey Mirza'nın yardımıyla hanlığını ilân eden Timur Kutluk'a yenildi ve Litvanya Prensi Vitovt'a sığındı. Fakat 9 Zilhicce 801'de (12 Ağustos 1399) Vitovt ile Toktamış'ın birleşik ordusu Edigey tarafından bozguna uğratıldı. 1405 yılına kadar devam eden kaçak hayatı sırasında Edigey Mirza onu yakalayabilmek için çok uğraştı. Toktamış Han zor durumda kaldığından Timur'la arasını düzeltmeye teşebbüs ettiyse de Timur'un âni ölümü iyice yalnız kalmasına yol açtı. Bir süre sonra Edigey ve adamları tarafından takip edilirken Karaton ırmağı boyunda atıyla birlikte uçuruma yuvarlanarak öldü. Ölümünden sonra oğulları Altın Orda Hanlığı mirası üzerinde pay almak için mücadeleye girdi. Bunların içinde özellikle Celâleddin, Cabbar Berdi, Kerim Berdi ve Kebek zikredilebilir. Diğer bir oğlu Kadir Berdi 822 (1419) yılında öldürüldü. Toktamış Han gayretli ve mücadeleci bir tabiata sahipti. Ancak bitmek bilmeyen mücadele azmi onu Timur gibi kudretli bir hükümdarla karşı karşıya getirmiş, bu da Altın Orda Hanlığı'nın yıkılmasına zemin hazırlamıştır. Onun Edigey ile olan mücadelesi Nogay, Başkırt, Kazak, Özbek ve Karakalpaklar arasında destanlara konu olmuştur.

Utkan UĞUR