Dilbilimci Allaguli Grahanov, yayınlanmış "Türkmen Dilinin Grameri" adlı eseri, eğitim amaçlı yazdığı veya çevirdiği diğer yararlı eserleri, çok sayıda makalesi, örgütsel ve uygulamalı çalışmalarıyla Türkmen dilbilimi tarihinde silinmez bir iz bırakmıştır. Ancak A. Grakhanov'un hayatı ve bilimsel yaratıcılığı şimdiye kadar yeterince araştırılmamış olup, sadece bazı bilimsel araştırmalarda ve yayımlanmış eserlerde, belirli konulara değinilerek ismi zikredilmiştir.
   "Türkmen Hürriyeti" adlı "anti-Sovyet" örgütün üyesi olan A. Garakhanov, "klasik şairlerin eserlerini halk arasında dağıtmak ve parti ve hükümetin Türkmence dilinde yaptığı reformları engellemek" ve "feodal-milliyetçi" fikirleri yüceltmek suçlamasıyla 20 Eylül 1937'de tutuklandı. A. Grahanov, 25 Ocak 1938'de "NKVD"nin "troika"sının (üçlü mahkemesinin) kararıyla en ağır ceza olan idama mahkûm edildi ve bu karar aynı yılın 26 Şubat'ında Aşkabat'ta infaz edildi.
  Totaliter rejimin sayısız kurbanının, özellikle Allaguly Grahanov'un gömüldüğü yerlere ilişkin arşiv belgelerinde hiçbir bilgi bulunmuyor. 20 yılı aşkın bir süre sonra, 4 Aralık 1959'da A. Garakhanov'a karşı açılan ceza davası Türkmenistan Yüksek Mahkemesi Ceza Dairesi tarafından yersiz bulunarak reddedildi ve beraat etti, ancak bir bilim insanı olarak bilimsel hakları tam olarak iade edilmedi. Bilimsel mirasının ve yaşam yolunun araştırılıp kamuoyuna sunulmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. Bu yapılırsa Türkmen dil bilimi tarihinin incelenmesine büyük katkı sağlanacağı şüphesizdir.
   1892 yılında Mari yakınlarındaki Mülki Bahşi köyünde doğan A. Garakhanov, küçük yaşta yetim kalmış ve amcası Oraz Çariyev'in ailesi tarafından büyütülmüştür. A. Garakhanov, Meryem bölgesinde meşhur olan Gadam Ahu'nun yanında ders aldıktan sonra Buhara'ya giderek medresede talebe oldu. Temel eğitimini almak üzere Ufa'daki Avrupa tarzı bir yüksek öğrenim kurumuna kaydolur. Sovyetlerin iktidara gelmesinden sonra Taşkent Orta Asya Üniversitesi'nden mezun oldu, yüksek öğrenimini tamamladı ve orada "İnpos"ta çalışmaya başladı. Gaygız Atabayev'in emriyle 1920 yılında Mary'de öğretmen yetiştirmek üzere yüksek okullar açıldı. Kursları tamamlayanlar, öğretmen olarak çalışmak üzere okullara, meslek yüksekokullarına ve yüksek öğretim kurumlarına gönderiliyor. Türkmenistan Bilimler Akademisi muhabiri, Türkmenistan Halk Yazarı Hıdır Deryaev, 1920'li yıllarda A. Grahanov'un kendisini Taşkent'e götürüp "Türkmen Enstitüsü"ne kaydettirdiğini, her yaz Mari ve Türkmenistan'ın diğer yerlerini ziyaret ederek yetenekli gençler aradığını, onları kaydettirmek için Taşkent'e götürdüğünü, çocukların ebeveynlerinden ayrılma, yabancı bir şehre gitmeme, trene binmeme ve hatta daha sonra birçok kez kaçmaya çalışma gibi davranışlarına tanık olduğunu anlattı. Komünist Parti üyesi A. Grahanov, 1937 yılında "Mulki Bahşi" köyündeki bir sağlık ocağının (klinik) müdürü olarak çalışırken tutuklandı. Eşi Jumasoltan ve 8 yaşındaki Oguljemal, 6 yaşındaki Enejan, 4 yaşındaki Akjemal ve 1 yaşındaki Ogulhally adında dört kızı geride kaldı. Allaguly Grahanov'un yaşamı ve aile yaşamı hakkında yukarıda belirtilenlerin dışında henüz herhangi bir belgeye ulaşamadık.
   Peki tıp tahsili yapan Allaguli Garakhanov'un dil bilimine bu kadar ilgi duymasının sebebi neydi? Bunun iyi bir nedeni var. 1920'li yıllarda uzman eleman sıkıntısı nedeniyle Türkmen dilinin sorunlarıyla sadece dilciler değil, diğer mesleklerden kişiler de ilgilenmekteydi. Bu kişilerin en önde gelenlerinden biri de A. Garakhanov’dur. Ünlü Türkmen dilbilimcileri Muhammed Geldiyev ve Kumşalı Boriyev ile birlikte, o dönemde Türkmen dilinin öğrenimi ve öğretimi ile ilgili önemli konuları incelemek amacıyla Nisan 1922'de Taşkent'te kurulan ilk bilimsel kuruluş olan "Türkmen Eğitim Komisyonu"na üye seçildi. Bu komisyonda tanınmış Tatar dilbilimci Prof. Ebad Alparov da çalıştı.
   A. Garakhanov'un 24 Ekim 1922'de, 3. akademik yıl için hazırladığı ve 1923 yılında Taşkent'teki Türkmenistan Hükümet Yayınevi tarafından litografi olarak yayınlanan, 5.000 adet tirajı olan 71 sayfalık "Ana Dilimiz" adlı kitabının önsözü şu sözlerle başlıyor:
  ""Ana Dilimiz"" adlı bu kitabı yazma görevini üstlenirken, sanki bir uzmanmışım gibi yazmaya başladım. Belki de, başka hiç kimse ilgilenmediği için, ana dilimizde bir ders kitabına acilen ihtiyaç duyulduğunu fark ettim ve daha iyi yazarlar bulunana kadar, "bir yumruk vuruluncaya kadar bir sopa işe yarar" ümidiyle yazdım."
    Çocukların okuma alışkanlığını geliştirmek ve anlama becerilerini artırmak amacıyla hazırlanan bu kitapta, Türkmen atasözleri, deyişleri, şarkıları, masalları, efsaneleri, çeşitli deyişler ile Magtymguly, Şeydayi, Kemine, Mollanepes, Mataji, Kormolla, Halli ve Duvan gibi şairlerin "Melike Delaram" destanından şiirleri bütünüyle veya kısmen yer alıyor.
   Dil, alfabe ve imla gibi pratik konular her zaman kamuoyunun ilgi odağı olmuştur. Allaguli Garakhanov bu alanlarda çok şey yaptı. 1920 yılının ilk yarısında Arap alfabesinin reformuna doğrudan katılarak Türkmen diline büyük katkılarda bulundu. Bu konuda A. Garakhanov başkanlığında bağımsız bir örgüt kuruluyor. Türkmen Devlet Üniversitesi bilim adamlarının hazırladığı "Çağdaş Türkmen Dili, Aşkabat 1960" adlı ders kitabının "Türkmen Yazısının Tarihine Kısa Bir Giriş" başlıklı bölümünde verilen bilgiler de bunu doğrulamaktadır.
   Allaguli Garakhanov da çevirmen olarak çok çalıştı. Türkmenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi sekreterlerinden Halmırat Sakhetmırat ile birlikte yazar Kuvalenko'nun "Siyasi Devlet" adlı eserini Türkmenceye çevirerek 1923 yılında Taşkent'te yayımladı. Aynı eser 1925 yılında Aşkabat'ta da yayınlanmıştır. Bilim adamı ayrıca tıp ve kimya alanında yazılmış kitapları da Türkmenceye çevirdi. Hapishanede sorguya çekildiği sırada verdiği cevaplardan anlaşıldığına göre A. Garakhanov'un Türkmencenin grameri hakkındaki kitabı 1929 yılında tamamlanmıştır. Aynı yıl Aşkabat'ta M. Geldiyev ve Ebad Alparov'un "Türkmen Dilinin Grameri" ve Poselovski'nin "Türkmen Dili İçin Rusça" adlı kitapları yayımlandı. İki yıl sonra A. Garakhanov'un morfolojiye ayrılmış ve yaklaşık 100 sayfa tutan "Türkmen Dilinin Grameri" adlı kitabı, merkezi "OGİZ" yayınevinin Orta Asya şubesi tarafından yayımlandı.
   Bir bilim adamı olarak A. Garakhanov'un adı sonsuza dek Türkmen dilbilimi tarihine girmiştir. Yukarıda belirtilen özellikler, eksiklikler de dahil olmak üzere, son araştırmalarda göz ardı edilmiş olsa da, Türkmen dilinin morfolojisinin incelenmesinde tam olarak hangi yeri işgal ettiği ve yazarın dilimizin grameri teorisinin geliştirilmesine katkısı henüz tam olarak belirlenmemiştir. Gelecekte A. Garakhanov'un hayatının ve bilimsel çalışmalarının ayrıntılı olarak inceleneceğini ve bize bıraktığı mirasın objektif olarak değerlendirileceğini umuyoruz. Yukarıdakilerden de anlaşılacağı üzere o, her bakımdan buna layık bir insandır.
#allagulygarahanow #TürkmenEdebiyatı #Türkmenistan