Budapeşte Memorandumu, 5 Aralık 1994 tarihinde Macaristan’ın Budapeşte kentinde düzenlenen AGİT konferansında imzalayan taraflarca Belarus, Kazakistan ve Ukrayna’nın Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması’na katılımıyla ilgili güvenceleri sağlamak için imzalanan üç özdeş siyasi anlaşmadır. Memorandum ilk olarak üç nükleer güç olan Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık tarafından imzalanırken diğer nükleer güçler olan Çin ve Fransa ise ayrı belgelerde biraz daha zayıf bireysel güvenceler verdi.

Oboz’da Aleksander Levçenko‘nun makalesini Türkçeye çevirerek sunuyoruz?

Budapeşte Memorandumu hükümleri uyarınca imzacı devletler, Ukrayna’nın egemenliğine, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı göstereceklerini, güç kullanma tehdidinden veya güç kullanımından ve ekonomik baskıdan kaçınacaklarını beyan ettiler. Budapeşte Memorandumunu temel alan güvenlik modeli kendisini haklı çıkarmadı. Rusya yükümlülüklerini büyük ölçüde ihlal etti, Ukrayna’ya saldırdı ve hatta onu Kiev’den aldığı nükleer silahlarla tehdit etti.

Dolayısıyla Rusya Federasyonu’nun varoluşsal tehdidi karşısında Ukrayna artık boş vaatlere güvenemez ve NATO’ya katılım yönünde stratejik bir yol seçiyor. Ukrayna, ara adım olarak Vilnius’taki NATO zirvesinde tanımlanan kolektif güvenlik garantilerine güveniyor. Bu girişimin geliştirilmesinde Kiev aynı zamanda Avrupa Birliği ile istişarelere de başladı. Bu arada, Moskova’nın Budapeşte Memorandumu hükümlerini bariz bir şekilde ihlal etmesine rağmen Kiev, Washington, Londra, Paris ve Pekin’in yükümlülüklerinden vazgeçmediklerini umuyor.

Sözleşme niteliği taşımamasına rağmen önemli bir uluslararası belgede kayıtlıdırlar. Bu nedenle Kiev, ABD, İngiltere ve Fransa’dan gelen yardımı, Ukrayna’nın toprak egemenliğini garanti altına alma yükümlülüklerinin kesin olarak yerine getirilmesi olarak algılıyor. Pekin’in de Kiev’e verilen garantilere uyacağını umuyoruz, çünkü aksi takdirde bu önemli uluslararası belgeden çekildiğini beyan etmesi ve BM genel merkezini bilgilendirmesi gerekiyor.

Budapeşte Memorandumu, Moskova için hiç umursamadığı bir kağıt parçası haline geldi, ancak nükleer kulübün diğer üyelerine gelince, Kiev’e sağlanan yardım çok memnuniyetle karşılanıyor, ancak Ukrayna topraklarından Rus birliklerini çıkartmak ve ülkenin toprak bütünlüğünü sağlamak için yeterlidir. Şu anda Ukrayna, ABD’den Taliban tarafından tamamen ele geçirilene kadar Afganistan’a yapılan düzeyinde yardım alıyor.

Yani Taliban’la savaşmak için gereken fon miktarı, devasa Rus ordusuyla savaşmak için gereken fon miktarına eşittir. Her ne kadar Amerikan yardımının genel olarak Kiev’e tahsisi artık sözkonusu olsa da bunun yetersiz olduğu açıktır. Cumhuriyetçi kongre üyelerinin ve senatörlerin Ukrayna’nın Rusya’yı yenmek için ne kadar paraya ihtiyacı olduğu sorusunun cevabı çok basit: Kesinlikle Afgan hükümetinin kaybettiği Taliban ile savaşmak için ayrılan miktar kadar değil. Taliban, güçlü askeri uzay kuvvetlerine, büyük bir donanmaya ve çok sayıda kara kuvvetine sahip olan Rus ordusundan onlarca kat daha zayıf. Ukrayna’ya sağlanan fonun birkaç düzine kat artırılması, Rusya’nın hızla yenilgisine yol açacaktır. Ancak 10 katlık bir artış bile yeterli olacaktır. Bunun amacı Ukrayna Silahlı Kuvvetlerinin yeterli dış destek alıp almadığını anlamaktır. Kiev bu fonların ne yazık ki hiçbir zaman tahsis edilmeyeceğini biliyor ve bu nedenle müttefiklerin genel olarak verdiği herşeye seviniyor.

Budapeşte Memorandumu’na gelince, onu Ukrayna tarafında hazırlayanlar pratikte Ukrayna’ya hiçbir şey bırakmadı. Eski Başkan Leonid Kuçma’nın savunmasında bu belgeyi imzalarken gerçek sözleşme garantilerinin olmadığını, yalnızca bildirim niteliğinde bağlayıcı olmayan şeylerin olduğunu bildiğini söylediğine inanabilirsiniz. Ukraynalı müzakereciler belgeye sözleşme niteliğinde hükümler koymuş olabilirler mi?

Elbette yapabiliriz. Amerikalılar, Ruslar ve İngilizler dünyanın üçüncü büyük nükleer potansiyelinden vazgeçmek adına bunu yapmayı kabul edeceklerdir. Ancak perde arkasından birinin başkana Ukrayna’nın güvenliğini garanti etmeyen bir metin sunarak orada olduklarına dair güvence verdiği ortaya çıktı. Metin Kiev için bazı güzel şeyler içeriyor, ancak uluslararası hukuktan anlayanlar için küçük bir değişiklik var. Bunlara uyulmaması, belge hükümlerinin ihlali anlamına gelmez. Düşünün ki, Ukrayna Rusya’nınkiyle kıyaslanabilir bir nükleer potansiyeli Rusya’ya veriyor, ama pek önemi olmayan bir belge alıyor. Tamam, belgeyi hazırlamaktan sorumlu diplomatlar kasıtlı olarak gözlerini indirdiler ve devlet liderleri onlara inanarak Memorandum’u imzaladılar. Ancak onay prosedürünü geçti. Ve 450 milletvekilinden hiçbiri Ukrayna’nın garanti değil, sadece güzel sözler aldığına dair en ufak bir şüpheyi dile getirmedi. Budapeşte Mutabakat Zaptı’nın tüm hazırlık ve onay sürecine yalnızca Moskova, Washington ve Londra’dan gelen siyasi baskıların değil, aynı zamanda Batılı ortaklarımızın Ukrayna’nın üye olması için bizi mücadele etmeye mecbur bıraktığı diğer şeylerin de eşlik ettiğine dair şüpheler var. AB ve NATO. Her şeyi öğrenmek için, çoğu artık hayatta olmasa da, tanıklar hayattayken resmi bir soruşturma yürütmek gerekiyor.