The New Humanitarian tarafından görülen BMMYK iç belgelerine göre, BM mülteci ajansı Tayland hükümetinin 10 yıldan uzun bir süredir Tayland’da hayati tehlike altında tutulan Doğu Türkistan’daki zulümden kaçan 48 Uygur sığınmacıya yardım etme taleplerini reddetti.

Sığınmacılardan beşi 2020’deki bir kaçış girişimiyle ilgili hapis cezalarını çekerken, geri kalan 43 kişi Bangkok’taki Suan Phlu göçmen gözaltı merkezinde bunaltıcı, kötü kokulu ve sıkışık koşullarda suçsuz yere tutuluyor. Aileleri, avukatları ve hatta diğer tutuklularla iletişim kurmaları engelleniyor.

Ülkenin Ulusal İnsan Hakları Komisyonu’nun 2023 raporuna göre Taylandlı yetkililerin Uygurları serbest bırakma gibi bir planları yok.

BMMYK yıllardır Tayland hükümetinin, mülteci statüsü vermek ve üçüncü bir ülkeye yerleştirilmelerini kolaylaştırmak için gerekli bilgileri toplamak üzere ajansın gruba erişimini engellediğini savunuyor.

Ancak 2020 yılına kadar uzanan iç belgeler, Tayland hükümetinin neredeyse beş yıl önce Uygurların süresiz tutukluluğunun çözümünde daha aktif bir rol oynaması için BMMYK’ye gayri resmi olarak başvurmaya başladığını ve ajans personelinin bunu yapmamasını tavsiye ettiğini ortaya koyuyor.

BMMYK dünya çapında milyonlarca sığınmacıya hayat kurtaran yardımlarda bulundu ancak Uygur İnsan Hakları Projesi’nin (UHRP) 2023 raporuna göre Çin’in bazı ev sahibi ülkeler üzerindeki artan etkisi “Uygur mültecileri tanıma ve usulüne uygun olarak koruma yönündeki siyasi ve insani iradeyi” zayıflatıyor. Belgeleri inceleyen hak savunucuları, iç belgelerin Çin’in etkisinin BM’nin mülteci ajansına da uzandığını gösterdiğini söyledi. 

Fortify Rights Direktörü John Quinley belgeleri inceledikten sonra yaptığı açıklamada, “Belgeler BMMYK’nın Uygur mültecileri koruma görevini yerine getiremediğini gösteriyor” dedi. “BMMYK liderliği, yıllarını gözaltında geçiren Uygur mülteciler için proaktif bir şekilde çözüm bulmaya çalışmıyor gibi görünüyor.”

Belgelerden alıntıları inceleyen BMMYK sözcüsü Babar Baloch, 2 Mayıs’ta The New Humanitarian’a yaptığı açıklamada, ajansın bu konuyu Taylandlı yetkililerle görüşmeye devam ettiğini, ancak “hiçbir aşamada gruba erişmemize veya çözümleri kolaylaştırmak amacıyla vaka yüküyle ilgilenmemize izin verilmediğini” söyledi. Aksini iddia etmek, yaşananların yanlış anlaşıldığını gösterir” dedi.

BMMYK’nın vakaya yaklaşımıyla ilgili olarak gizlilik kısıtlamalarını gerekçe göstererek daha fazla ayrıntı vermeyi reddetti.

2014 yılı civarında Tayland, Çin’de yoğunlaşan baskılardan kaçan ve Uygur sığınmacıları tarihsel olarak destekleyen Türkiye’ye ulaşmak isteyen Uygurlar için popüler bir rotanın parçası haline geldi. Bangkok’ta gözaltına alınan grubun çoğu, o yılın Mart ayında Malezya sınırı yakınlarında Tayland göçmenlik yetkilileri tarafından tutuklanan yaklaşık 350 kişilik daha büyük bir grubun parçasıydı. 

Temmuz 2015’te bu gruptan yaklaşık 170 kadın ve çocuk Türkiye’ye serbest bırakıldı. Yaklaşık bir hafta sonra, çoğu erkek 109 kişi Çin’e sınır dışı edildi. Şu anda nerede oldukları bilinmiyor. Geri kalanlar ise Tayland’da göçmen gözetiminde tutuluyor. En az bir düzine kişi kaçtı ve ikisi çocuk olmak üzere beş kişi gözaltında öldü.

Şubat 2024’te bir grup BM özel raportörü Tayland hükümetine bir mektup göndererek bu ölümleri tutukluların “uzun süreli gözaltında tutulmalarına, tutuldukları insanlık dışı koşullara ve yetersiz tıbbi bakıma” bağladı. Ölümlerin potansiyel yargısız infaz vakaları olarak soruşturulmasını talep ettiler.

Mülteci hakları aktivistleri, Uygur tutuklulara yönelik kötü muamelenin devam etmesinin, 2020 belgelerini anlamanın ve BMMYK’nın rotasını değiştirdiğinden emin olmanın aciliyetini artırdığını söyledi.

Bir belgede, 2019’dan bu yana “[Tayland hükümetinin] BMMYK’nın soruna bir çözüm bulması için girişimlerinin arttığı” belirtiliyor ve Uygur tutuklulara “Tayland’ın BMMYK’ya erişim sağlama” olasılığı olduğu ekleniyor.

Ancak BMMYK’nın Tayland ofisi Tayland hükümetinin teklifine şüpheyle yaklaştı.

Bir belgede şöyle deniyor: “[Ülke ofisinin] görüşü, Tayland’ın Çin’in öfkesini saptırmak için BMMYK’yı bir kalkan olarak kullanabileceği yönünde.” Ülke ofisi personeli 2020’nin sonlarında “Taylandlı yetkililer BMMYK’yı resmi olarak devreye sokmadan önce proaktif adımlar atılmasının tavsiye edilmediğine” karar verdi.

Belgelerden birinde “BMMYK’nın Çin’deki faaliyetlerinin olumsuz etkilenme riski” ve 10 alt düzey personel pozisyonu ve 7.7 milyon dolar değerindeki projeler de dahil olmak üzere “BMMYK’ya sağlanan fon/destek” konusunda uyarıda bulunuluyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Asya Direktör Yardımcısı Phil Robertson, belgeleri inceledikten sonra The New Humanitarian’a yaptığı açıklamada, “Bu notların şok edici yönlerinden biri, Tayland’ın BMMYK’ya daha fazla müdahil olması için baskı yaptığı ve BMMYK’nın Pekin’in kızıp ajansla işbirliğini veya bağışları azaltacağından korktuğu için geri adım attığıdır” dedi.

Belgelerin yazıldığı tarihten bu yana iki Uygur gözaltında hayatını kaybetti. 

Robertson, “BMMYK mültecileri koruma görevine yeniden odaklanmalı ve muhtemelen Tayland’da hiç kimse bu korumaya bu Uygurlardan daha fazla ihtiyaç duymuyor” dedi.

Çok sayıda insan hakları raporuna ve eski bir tutukluya göre, Uygur grup diğer tutuklulardan daha sert muameleye maruz kalıyor.

Uygur olmayan ancak 2019 yılında Suan Phlu göçmen gözaltı merkezinde dört Uygur sığınmacıyla aynı hücreyi paylaşan eski tutuklu, adamların her zaman güvenlik kameralarının görüş alanında kalmaya zorlandıklarını ve diğer tutuklulardan daha invaziv aramalara maruz kaldıklarını hatırladığını söyledi. Bir mülteci olarak mahremiyetini korumak için isminin açıklanmaması koşuluyla konuştu.

Ayrıca, Rohingya sığınmacılara da uygulanan bir kural olarak, Uygurların gözaltı tesisi dışından herhangi biriyle iletişim kurmalarının yasaklanmasının yanı sıra, Uygur olmayan tutuklularla konuşmaları da engelleniyor.

Eski tutuklu The New Humanitarian’a, “Başka bir tutuklunun onlarla konuştuğu tespit edilirse cezalandırılırdı. O tutuklu egzersiz için dışarı çıkmazdı – bu bir gün de olabilir, daha fazla da. Bu, nasıl iletişim kurduğuna ve etkileşimin ne kadar sürdüğüne bağlı,” diyor.

“Kendilerini çok kötü, izole edilmiş, ihmal edilmiş ve reddedilmiş hissederlerdi” dedi. “Nasıl hissedeceklerini kelimelerle ifade edemem.”

Tayland Ulusal İnsan Hakları Komisyonu, Uygur ve Rohingya sığınmacılara yönelik bu özel kuralları ulusal veya ırksal ayrımcılık biçimleri olarak tanımladı.

Kurallar, Uygurların alıkonulmasının ulusal güvenlik meselesi olarak sınıflandırılmasından kaynaklanıyor. Bu da onları göçmenlik makamları yerine başbakanın başkanlık ettiği Tayland Ulusal Güvenlik Konseyi’nin (NSC) yetki alanına sokuyor. Ayrıca, mültecilerin ülkede yaşamalarına ve kamu hizmetlerine erişmelerine izin vermek için tasarlanan Tayland Ulusal Tarama Mekanizması’na erişimlerini de engelliyor.

Tayland Ulusal İnsan Hakları Komisyonu’nun 2023 raporuna göre MGK, Uygurların alıkonulmasına yönelik herhangi bir çözümün Çin ticareti ve turizmi, Batılı ülkelerle ilişkiler, uluslararası hukuk ve insan hakları ilkeleri gibi hususları dengelemesi gerektiğini savunuyor.

Bir BMMYK belgesinde “Çin bu konuyu Tayland’ın yanıt vermediği standart bir konuşma konusu olarak gündeme getirme fırsatını kaçırmıyor” deniyor. “Bu çıkmazın nedeni muhtemelen Tayland’ın bir yandan Çin’i diğer yandan da uluslararası toplumun geri kalanını karşısına almak istememesidir.”

‘SİYASET İÇİN BEKLEMEK’ 
Dahili belgeler, BMMYK personelinin çıkmazı aşmak için öneriler üzerinde tartıştığı, ancak bunları geri çevirdiği birkaç örneği anlatıyor.

Belgelerden biri, BMMYK’nın Asya ve Pasifik Bölgesel Bürosu, Uluslararası Koruma Departmanı ve Tayland ofisi arasında Şubat 2020’de yapılan bir görüşmeyi özetliyor. Bu görüşmelerde Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’nın, BMMYK’nın sığınmacıların kim oldukları ve akrabalarının nerede bulundukları hakkında bilgi toplamasını gerektirecek grup üyelerini kabul etme konusundaki potansiyel istekliliği tartışıldı.

Belgede ayrıca Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) ve BM’nin göç ajansı IOM gibi “başkaları aracılığıyla bilgi toplama” olasılığından da bahsedilmektedir.

Ancak bu bölüm Tayland ülke ofisinin, Tayland hükümetinin resmi bir talebi ve çeşitli BMMYK departmanlarının onayı olmadan “çözümleri araştırmak için bilgi toplanmasına” karşı tavsiyede bulunmasıyla sona ermektedir.

Belgenin bir başka bölümünde, BMMYK’nın korumadan sorumlu yüksek komiser yardımcısı ile kurumun Avrupa Bölge Bürosu arasında geçen ve BMMYK’nın “bu vaka yükü konusunda [Türkiye’ye] yaklaşmaktan yana olmadığı”, bunun yerine Tayland ve Türkiye arasında ikili bir süreci teşvik etmeyi tercih ettiği bir tartışma anlatılmaktadır.

Belgeler, en azından bazı personelin kurumun yaklaşımından memnun olmadığını gösteriyor. Bir belgede, daha önce alınan daha fazla harekete geçmeme kararları anlatıldıktan sonra, “bu kişiler için çözüm elde etmek üzere daha aktif ve daha acil bir şekilde harekete geçmenin BMMYK’ya olumsuz yansımalarının asgari riskini haklı çıkardığı” öne sürülerek “ileriye dönük bir yol önerisi” ortaya konmaktadır. Bu personel, ICRC ve IOM aracılığıyla ve sığınmacıların yurtdışındaki akrabalarından bilgi toplayarak koruma değerlendirmeleri yapılmasını ve mümkün olduğunca çok sayıda kişi için yeniden yerleştirme arayışına girilmesini tavsiye etmiştir.

Bu tavsiyenin ajansın yaklaşımı veya Taylandlı yetkililerin yardım talepleri üzerine harekete geçme kabiliyeti üzerinde ne gibi bir etkisi olduğu belli değil.

Ne ICRC ne de Tayland’daki Türk ve ABD büyükelçilikleri yorum taleplerine yayın için zamanında yanıt vermedi. Bir IOM sözcüsü, kuruluşun Uygurlara erişimi olmadığını ve BMMYK’dan onlar hakkında bilgi toplamak için bir talep almadığını söyledi.

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nden Robertson şunları söyledi: “BMMYK’nın çitlerden inip cesaretini toplamasının ve Bangkok’ta [göçmen gözaltı merkezinde] çürümeye terk edilen bu gruba erişim sağlamak için tüm gücüyle bastırarak doğru olanı yapmasının zamanı geldi.”

Kuzey Amerika ve Avrupa hükümetlerinin BMMYK’nın Uygurların yeniden yerleştirilmesi gereken mülteciler olduğuna karar vermesini destekleyeceğini ve “Çin hükümetinin herhangi bir olumsuz tepkisine karşı geri adım atacağını” söyledi. 

Dünya Uygur Kongresi Mülteciler Merkezi Direktörü Polat Sayim’e göre, gözaltında tutulan en az 10 Uygur BMMYK’ya uluslararası koruma başvurusunda bulundu ancak herhangi bir yanıt alamadı.

Gözaltındaki Uygurlar adına savunuculuk yapan Taylandlı bir kuruluş olan People’s Empowerment Foundation’ın direktörü Chalida Tajaroensuk, bu başvuruları BMMYK çalışanlarıyla görüştüğünü söyledi.

“Onları bir dosyada tutuyorlar, doğru zamanı bekliyorlar – siyaseti bekliyorlar. Tayland Çin’i kızdıramaz” dedi.

BMMYK sözcüsü Baloch, bu başvurularla ilgili yorum talebine yanıt vermedi.

Baloch, “BMMYK insani bir çözüm için Taylandlı yetkililer nezdinde girişimlerini sürdürüyor” dedi.

İHMAL ÖRÜNTÜSÜ
BMMYK’nın Uygurların alıkonulmasına bir çözüm bulmak için daha aktif bir şekilde devreye girme penceresi, özellikle geçen yıl yeni bir hükümetin iktidara gelmesinden bu yana, 2020’den beri kapanmış olabilir. Dahası, önceki hükümetin yardım taleplerinin ardından daha aktif bir angajmanın grubun serbest bırakılmasını sağlayacağı da kesin değil.

Bununla birlikte, ajansın bu tür fırsatlardan açıkça kaçınması, Tayland dışındaki Uygur sığınmacılar tarafından tanımlanan bir ihmal modeline giriyor.

UHRP’nin 2023 raporu, Türkiye, Pakistan ve Hindistan’da yaşayan 11 Uygur sığınmacının görüşlerini bir araya getirmiş ve hepsi de BMMYK’nın “erişilemez, tepkisiz ve hatta kendileriyle ilgisiz” olduğu hissini paylaşmıştır.

Pakistan’daki sığınmacılardan üçü, mülteci statülerini teyit eden BMMYK belgelerini alamadıklarını veya yenileyemediklerini, bunun da kendilerini sınır dışı edilme riskiyle karşı karşıya bıraktığını ve yasal olarak çalışamadıklarını söyledi. Rapora göre bu kişiler, masrafları kendilerine ait olmak üzere ajansın ofisleri arasında mekik dokuduklarını, “ancak Lahor ofisinde o sırada personel bulunmadığını ya da İslamabad ofisinin hizmetlerin mevcut olduğunu garanti etmesine rağmen Lahor’da hizmetlere erişilemediğini” anlattılar.

Raporda, “Ev sahibi ülkelerde yarı yasal bir geçim hayatına mahkum edilmiş durumdalar ve BMMYK ile olan etkileşimleri bir umut kaynağı olmaktan ziyade en iyi ihtimalle ek bir hayal kırıklığı” deniyor.

UHRP’nin araştırma ve savunuculuktan sorumlu direktör yardımcısı Peter Irwin, The New Humanitarian’a yaptığı açıklamada, bu vakaların öbelgelenmesinin, Çin’in çalışmalarını engelleme çabalarına rağmen BMMYK’yı görevini yerine getirmenin yollarını bulmaya teşvik etmeyi amaçladığını söyledi.

Irwin Tayland’da tutulan Uygurlara atıfta bulunarak şunları söyledi: “BMMYK dünyanın en önde gelen mülteci yerleştirme kuruluşudur, dolayısıyla erişim kısıtlamalarının sorunu başka şekillerde ele almalarını engellediğini kabul etmek zordur.”

“Dürüst olmak gerekirse, bir şeyler olmadan önce daha fazla insanın ölmesini beklemekten gerçekten yorulduk,” diye ekledi. “10 yıl oldu ve [BMMYK’nın] mevcut yaklaşımı ne yazık ki işe yaramadı.”