Rusya ve Çin ile çevrili olan ve denize kıyısı bulunmayan Orta Asya ülkeleriyle bağları güçlendirmeyi amaçlayan Başkan Joe Biden, Washington'un dikkatini, Batılı ülkelerin uzun zamandır gözardı etmekle suçlandığı bu bölgeye çeviriyor.

Başkan Biden, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu toplantıları için Amerika'da bulunan Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan liderleriyle biraraya geldi.

Eski Sovyetler Birliği devletlerinin Rusya'yla halen devam eden güvenlik bağları ve Çin'le büyümekte olan ekonomik ve diplomatik ilişkileri bulunuyor. Doğu ve Batı'yı 1500 yıldır birleştiren Avrasya ticaret rotalarının oluşturduğu İpek Yolu güzergahı üzerinde olan bu ülkeler aynı zamanda bu yolun ana arterleri olarak kültürel ve tarihi öneme de sahip.

C5+1 olarak bilinen; Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile Amerika'nın ilişkilerini temsil eden diplomatik platform ilk kez devlet başkanları düzeyinde toplandı. Biden, toplantıyı, “Uzun yıllara dayalı yakın işbirliğinin üzerine inşa edilen tarihi bir an” olarak değerlendirdi.

“Bugün işbirliğimize yeni boyutlar kazandırıyoruz” diyen Biden, güçlendirilmiş terörle mücadele işbirliği, Amerika'nın bölgedeki güvenliğe yönelik fonları arttırması, Amerikan özel sektörüyle yeni iş bağlantılarının kurulması ve “yeni kritik mineral kaynaklarına ilişkin diyalog potansiyelinin” ortak çabalar çerçevesinde yer aldığını kaydetti.

Toplantı sonrasında basınla yaşanan kısa görüşme çerçevesinde beş Orta Asya lideri, herhangi bir açıklama yapmadı.

Uzmanlara göre Amerika'nın Orta Asya ülkelerine gösterdiği bu ilgi, aslında geç kalınmış bir durum.

Pittsburgh Üniversitesi Kamu ve Uluslararası İlişkiler Lisansüstü Programı'ndan Doç. Dr. Jennifer Brick Murtazaşvili, VOA'e elektronik posta aracılığıyla, “Hiçbir Amerikan başkanı Orta Asya'yı ziyaret etmedi. Amerika, daha önce bu bölgeyi hiç kendi başına ciddiye almadı” açıklaması yaptı.

Ulusal Güvenlik Konseyi'nden Rusya ve Orta Asya eski üst düzey direktörü Eric Green, VOA Özbek Bölümü'ne, Rusya'nın Ukrayna işgalinin birçok ülkenin diplomatik bağlarını yeniden değerlendirmesine yol açtığını söyledi.

Green, VOA'e gönderdiği elektronik postada, “Bu toplantı, iki kilit etkenin tanınmasına işaret ediyor: Öncelikle Rusya'nın Ukrayna'yı işgal etmesinden sonra bu bölgede değişen jeopolitik atmosfer. Bu durum, tüm ülkelerin, özellikle de Rusya'yla sınırı olanların siyasi, ekonomik ve güvenlik tutumlarını yeniden değerlendirmelerine yol açtı. Çeşitlilik ve dengeye olan bir ilgi var” ifadelerini kullandı.

Green, şöyle devam etti: “İkinci etken, Orta Asya içindeki bölgesel entegrasyonun ilerlemesi. Tüm seviyelerdeki toplantıların temposunun yükselmesi; su, enerji, iklim ve ticaret gibi ortak zorluklara ilişkin görüşmelerin artması, bunun bir kanıtı.”

Savunma uzmanlarına göreyse Orta Asya ülkeleriyle yakınlaşma, zamanlama açısından da doğru.

Düşünce kuruluşu RAND Corporation'dan savunma uzmanı Hunter Stoll, RAND bloğunda, “Orta Asya'nın Rusya'yla ilişkilerinin tatsızlaşması ve Çin nüfuzuna ilişkin giderek artan şüpheler, bölgede daha fazla uzun vadeli yatırımlarla imajını güçledirmesi açısından Amerika için bir fırsat penceresi yarattı” dedi.

Stoll, “Amerika'nın Çin ya da Rusya'dan daha fazla harcama yapma olasılığı düşük olduğu için yaklaşımının iyi düşünülmüş olması ve yatırımlardan en fazla getiriyi elde edecek alanlara odaklanması gerekiyor” ifadelerini kullandı.

“ABD Başkanı ile yüz yüze görüşme”

Kırgızistan'ın eski ABD Büyükelçisi Kadir Toktogulov, grubun 2015 yılında Semerkand'daki ilk toplantısına katılmıştı.

Toktogulov, VOA'e Prag'dan yaptığı açıklamada, “C5+1 grubunun kaydettiği ilerlemeler beni çok cesaretlendiriyor, sadece sekiz yıl içinde devlet başkanlığı seviyesindeki görüşmelere gelindi. Bence bu büyük başarı” dedi.

“Amerikan başkanıyla yüz yüze görüşmek her zaman büyük bir olaydır” diyen Kadir Toktogulov, “Hatta Orta Asya cumhuriyetlerinin hem Rusya hem de Çin'le ilişkileri söz konusu olduğunda Amerikan başkanıyla görüşme oldukça değerli” şeklinde konuştu.

Orta Asya'nın küresel arenada daha fazla göz önünde bulunma ve tanınma arzusu, New York'taki BM Genel Kurulu toplantılarında dikkatlerden kaçmadı.

Türkmenistan'ın 41 yaşındaki Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov, “Orta Asya ve BM arasında kapsayıcı, tam kapsamlı ve bir sisteme dayalı diyaloğun başlama zamanı geldi” ifadelerini kullandı ve ülkesinin, ilk konferansa evsahipliği yapması teklifinde bulundu.

“Yapılacak çok şey var”

Berdimuhamedov, 2022 yılında, uluslararası gözlemcilerin özgürlük, adalet ve şeffaflık açısından soru işaretleriyle karşıladığı seçimden açık ara zaferle çıkmıştı. Berdimuhamedov'un sert ve otoriter bir yönetici olan babası, 15 yıl boyunca iktidarda kalmış, hatta bir cumhurbaşkanlığı seçiminde sekiz aday içinde oyların yüzde 98'ini toplamıştı.

İnsan hakları örgütleri, Başkan Biden'a, toplantıyı insan hakları vurgusu yapmak için kullanma çağrısı yaptı. Beş Orta Asya ülkesinin de ciddi insan hakları ihlali suçlamalarından oluşan sicilleri var.

2022'de Kazak hükümetinin siyasi protestoculara yönelik sert müdahaleleri, Kırgız yetkililerin daha baskıcı yasalar çıkarma adımları, Türkmenistan'da insan hakları ve ifade özgürlüğüne getirilen kısıtlamalar, bu ihlallerden bazıları. Türkmenistan'da iktidar ailesinin kült bir kişiliğe dönüşmesi, ülkenin dış dünyadan neredeyse tecrit olması ve baskıcı rejim nedeniyle ülke “Orta Asya'nın Kuzey Kore'si” olarak tanımlanıyor.

İnsan Hakları Gözlem Örgütü’nün Avrupa ve Orta Asya Direktörü Iskra Kirova, “Hukukun üstünlüğünün temel standartları üzerine garanti almalılar. Biden, siyasi güdümlü cezaların, ifade özgürlüğünün bastırılmasının, işkence ve polis şiddetinin cezasız kalmasının sonlandırılması için somut adım talebinde bulunmalı” dedi.

Başkan Biden, insan hakları meselesine değinmese de Beyaz Saray'dan yapılan açıklamada Biden'ın “C5+1 ortaklığıyla Orta Asya ülkelerinin egemenlik, dayanıklılık ve refahını güçlendirmek ve aynı zamanda insan haklarını ilerletmek için ülkelerimizin nasıl birlikte çalışabileceği konusunda mevkidaşlarının fikirlerini aldı” denildi.

Toktogulov, beş Orta Asya ülkesinin hükümetlerinin laik ve görece istikrarlı olduğunu ve Afganistan'da bulunduğu dönemde Amerika'yla işbirliği yaptıklarını kaydetti.

”İnsan haklarına eğilme konusunda kesinlikle daha yapılması gereken çok şey var, bazı ülkelerde diğerlerine kıyasla daha fazla adım atılmalı” diyen Toktogulov, “Orta Asya ülkelerinin insan hakları ve demokrasi meselelerine daha fazla dikkat vermeleri için bu diyaloğun önemli rol oynayacağını düşünüyorum” ifadelerini kullandı.

Şimdilik daha yakın ilişkinin önemli olduğunu kaydeden Toktogulov, “Bir Amerikan başkanının sonunda Orta Asya'yı ziyaret etmesini, hatta belki de devlet başkanı seviyesindeki zirvelerden birinin Orta Asya'da yapıldığını görmek istiyorum” şeklinde konuştu.

Biden ise bu olasılığa göz kırparak dün dünya liderlerine verdiği mesajda, “Sizleri yakın zamanda görmek için sabırsızlanıyorum, belki de sizin ülkenizde” dedi.