Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Sivil Toplum Kuruluşlarına Devlet Desteği Ajansı’nın daveti üzerine Irak ve Suriye Türkmenlerinden (STK temsilcileri, siyasetçi, akademisyen, araştırmacı, gazeteci ve entelektüel) oluşan Türkmen heyeti, 27 yıl Ermenistan işgali altında kalan ve özgürlüğüne kavuşan Fuzuli şehrindeyiz. Heyet, Fuzuli şehri girişindeki kontrol noktasını geçtikten sonra göğüs göğse çarpışmaların yaşandığı şehit kanlarıyla sulanan savaş alanının tam göbeğinden şehir merkezine geldi. Yolun her iki yakasındaki Ermenilerin savunma hatları, tankların geçişini engelleyici kanallar ve mayın tarlalarının arasından… O güzelim şehir yok ortada. Ermeniler koca şehri yakıp yıkmışlar, yok etmişler. Sağlam tek bir bina kalmamış, her yer harabeye dönmüş. Neresi, cadde ya da sokak belli bile değil. Yol boyunca uzanan tüm köyler de harabe durumda. Harabeye dönmüş şehir, zorlu bir savaşın ardından özgürlüğüne kavuşmuş. Yakılıp yıkılan, harabeye dönüştürülen koca bir şehir şimdi yeni Fuzuli yükseliyor.

Fuzuli, ıssız ve harabeye dönmüş yıkık kent açık hava müzesi görünümünde

Ermenilerce 23 Ağustos 1993 yılında işgal edilen Fuzuli, bölgenin en gelişmiş kentlerinden biriydi. Azerbaycan ordusunca 17 Ekim 2020’de kurtarıldı, neredeyse sağlam bina bulunmuyor. Bir zamanlar 144 bin Azerbaycanlının yaşadığı şehir artık bozuk yollardan ve sadece bazı taşları kalan binalardan ibaret. Fuzuli’de işgal altında kalan topraklarda Ermenilerin Ağdam’da yaptıkları yıkımın aynısını burada yapmışlar. Anlayacağınız Fuzuli, Ağdam şehri ile aynı kaderi paylaşmış ve taş üstünde taş bırakılmamış. Öyle ki hem Ağdam, hem de Fuzuli’den geriye kalanlar antik bir kentin kalıntılarını andırıyor. Bu barbarlık, vandalizm, bir savaş suçu ve insanlığa karşı işlenen bir suçtur.

Mezarlıklar tamamen tahrip edilmiş, mezarlar bir yerin tapu senedi sayılır; mezarlar var oldukça oranın kime ait olduğunu tek başına ispat eder. Bu sebeple olacak onların tahribine gidilmiş… Burada Azerbaycan’ın tarihi ve kültürel mirasının nasıl yok edildiğini tanıklık ediyoruz.

Fuzuli şehrinde, yok olan birçok tarihi ve kültürel yapının başında Karabağ ve Azerbaycan mimarisinin önde gelen mimarlarından Kerbelayı Sefihan Karabaği tarafından inşa edilen Hacı Ali Ekber Camii yer alıyor. Camiden geriye bugün sadece minare kaidesi ayakta kalırken, cami enkazında işlemeli sütunlar ve direkler dikkati çekiyor.

Fuzuli şehir merkezi tam bir ölü kent, ne bir bina ayakta, ne bir kimse var! Burası adeta yıkık kent açık hava müzesi görünümünde. Etrafta dağlar var, şehir güzel bir yere kurulmuş. Vaktiyle, kültür merkezleriyle, lokantalarıyla, okullarıyla, çarşısıyla, mahalleleriyle capcanlı bir şehir olan Fuzuli’den kalan, insanı çepeçevre  saran derin bir hüzün oluyor.

Ermenilerin yaptıkları ise işgal edilen bölgelere ilk girişte hemen farkedilmektedir. Bir tek binanın sağlam bırakılmadığı, “taş üstünde taş kalmadığı” görüntüleri insanın içini acıtıyor. Hiçbir binanın ayakta kalmaması Ermenilerin bu toprakların Azerbaycan’a ait olduğunu bildiklerinin en önemli kanıtıdır. Çünkü eğer bu toprakların kendilerine ait olduğunu bilselerdi, buraları yerle bir etmeyip, yerleşmeleri ve imar etmeleri gerekirdi. Aslında Ermeniler, bu toprakların sahibinin geri geleceğini biliyorlardı. Azerbaycan kendisine ait olan bu toprakları işgalden kurtarır kurtarmaz yeniden inşa faaliyetlerine başlayarak bu toprakların sahibi olduğunu tüm dünyanın anlamasını da sağlamıştır.

Yeni Fuzuli yükseliyor

Fuzuli, yerle bir edilmiş olarak geri alındı. Ve burada da, devasa bir hayata döndürme operasyonu yürütülüyor. İşgalden kurtarılan topraklarda ilk dikkat çeken husus, Azerbaycan devletinin karayolu ve Demiryolu çalışmalarına yoğun bir şekilde devam ettiği görüntüleriydi. Bu durum, Azerbaycan’ın 27 yıl hasret kaldığı kendi topraklarını hızlıca imar etme çabalarının görüntüsüydü.

Zafer Yolu’nun yanı sıra, inşa edilen Fuzuli Uluslararası Havalimanı, kente yeniden hayat taşıyan damarları olacak. Azerbaycan, işgalden kurtarılan topraklarda başlattığı büyük imar projelerinin hızla ilerlediği ve bölgeye yeniden hayat verilmesi için yoğun bir çaba sarf ediyor. Fuzuli’de altyapı çalışmaları, konut inşaatları ve sosyal tesislerin yapımı  son hızıyla devam ediyor. Fuzuli’de Özbekistan tarafından inşa edilen 1000’e yakın öğrencinin eğitim alacağı okulun Timur Sultanı ve bilim adamı Mirza Uluğ Bey’in adını taşıyan okul, ünlü Kazak müzisyen Kurmangazı‘nın ismini taşıyan ve Kazakistan devletince yaptırılan Çocuk Yaratıcılık Merkezi ve Azerbaycan devletinin inşa ettiği yeni konutları yerinde görme fırsatını bulduk.

Mayınlardan arındırılan bölgede açılan akıllı binalarıyla yeni Fuzuli canlanıyor. Yeşil alanlar, otoparklar, çocuklar için oyun alanları, her şey planlanmış ve yapılmış. İnşaat tüm hızıyla sürüyor, kamyonlar, iş makinaları durmaksızın faaliyette. Biten binaların bir bölümünde de yaşam başlamış, marketler, kafeler çalışıyor. Oyun alanları da çocuk sesleriyle çınlıyor.

Azerbaycan’ın işgalden kurtardığı topraklarda inşa ettiği ilk havalimanı olan Fuzuli Uluslararası Havalimanı’nı 8 ayda tamamlandı. Havalimanının pisti 3 bin metre uzunluğunda ve 60 metre genişliğinde. Terminali saatte 200 yolcuya hizmet verecek kapasiteye sahip. Büyük kargo uçakları dahil tüm geniş gövdeli uçaklar Füzuli Havalimanı’nda rahatlıkla iniş ve kalkış yapabilecek.  Otomatik sistemlerle donatılmış, uluslararası sivil havacılık ve taşımacılık standartlarına uygun kontrol kulesine sahip havalimanının inşaatında Türk şirketleri de yer aldı. Uluslararası uçuşların da yapılacağı Fuzuli Uluslararası Havalimanı, bu sayede Karabağ’ın dünyaya açılan kapısı olacak. Azerbaycan, bölgenin eski parlak günlerine dönmesi için büyük bir azimle çalışıyor. 2026’nın sonunda Fuzuli’ye 22 bin Azerbaycanlı dönmüş olacak. Bu tarihe kadar genel olarak Karabağ ve Doğu Zengezur’a 140 bin insan yerleşmiş olacak.

Fuzuli şehrinin ismi nereden geliyor

Fuzuli şehri 1827’de kurulmuş, ilk adı Karabulak olmuş. Fuzuli, 8 Ağustos 1930 tarihinden itibaren özel yönetim bölgesi statüsünü almış ve Karyagin diye isimlendirilmiştir. Nisan 1959’da ortak mirasımız olan büyük şairimiz Mehmed Fuzuli’nin doğumunun 400. yıldönümü şerefine ismi değiştirilerek Fuzuli olarak adlandırılır. Fuzuli’nin asıl adı Mehmed, babasının adı ise Süleyman’dır. Irak’a yerleşmiş Oğuz Türklerinin Bayat boyundan olan şairimiz, Irak’ta Türklüğün beşiği sayılan Kerkük bölgesi kültür ortamının yetiştirdiği bir değer oldu. Fuzuli Irak’ta yaşamış, hayatını Hille, Kerkük, Bağdat, Kerbela ve Necef’te geçirmiş ve 1556’da Irak’ın Kerbela şehrinde veba salgınından vefat etmiş. Kendi vasiyeti üzerine naaşı Kerbela’da Hazreti Muhammed’in torunu Hz. Hüseyin’in kıble kısmındaki kapının yanında defnedilir. Hayatı boyunca Irak dışına çıkmamıştır, birçok beytinde  yer alan İstanbul’a yahud Tebriz’e gitme isteğini bir türlü gerçekleştiremez. Fuzuli, Kerbela’daki türbesinde yatıyor, türbenin kubbesinde meşhur beyti yankılanıyor: “Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge / Ne açar kimse kapım bâd-ı sabâdan gayrı”; yani “Bana gönlümdeki ateş dışında kimseler yanmaz oldu; kapımı ise sabah rüzgârından başka açan kalmadı”.

 Azerbaycan Türkleri tüm dünyaya vatan uğruna ölmeye hazır olduklarını gösterdiler

27 Eylül 2020’de başlayan ve 44 gün süren Vatan Muharebesi’nden Azerbaycan tarihi bir zaferle çıkmıştır. Karabağ, Azerbaycan’ın hiçbir zaman gözden çıkardığı bir toprak parçası olmamıştır. Bölge ile Azerbaycan arasındaki tarihi bağlar, zamanın ve Ermenistan’ın zayıflatamayacağı kadar güçlüdür. Bu güç, Azerbaycan’ı doğru zamanı beklemeye ve bu süreçte pes etmemeye itmiştir. Ata topraklarına kavuşan Azerbaycan, bölgenin hak ettiği ihtişamına ulaşması için savaşın dahi bitmesini beklememiş, kurtarılan topraklarda yeniden imar çalışmalarını başlatmıştır. Bu çalışmalarda Azerbaycan, işgalden kurtarılan toprakların yeraltı ve yer üstü zenginlikleri hesaba katarak, bölgenin dokusunu bozmadan, var olan yenilenebilir enerji kaynaklarını en aktif şekilde kullanmayı temel almıştır.

Tüm dünya, Azerbaycan askerlerinin kanları ve canları pahasına vatan topraklarını düşman işgalinden kurtarmak için ölmeye hazır olduklarını gördü. Canlarını feda eden kahraman Azerbaycan askerleri, Azerbaycan halkının büyüklüğünü bir kez daha dünyaya göstermiş oldu.

Dr. Kürşat Çavuşoğlu

Irak Türkmen Gazeteciler Cemiyeti Dış İlişkiler Sorumlusu